آزمایشگاه حیات بارگی دولت هوشمند

مقدمه

سال ها است که خط مشی گذاران در کشور ما ، خط مشی گذاری می کنند و خط مشی های آنها اجرا می شود ، ولی به اهداف خود نمی رسند. این سوال مهمی است که نه تنها بایستی پاسخ داده شود بلکه برای یک بار و همیشه بایستی مدلی برای اجرای بهتر ایجاد شود مدلی که در آن سودمندترین دانش ها و شایسته ترین ایده ها مطرح و اجرایی گردد.

دانش سودمند آن است که موجب بهبود معیشت مردم شود و به استفاده بهتر از منابع محدود بینجامد و مزایای بیشتری را به اکثریت آحاد جامعه برساند و لوازم تامین امنیت ، رفاه و آگاهی آنان را فراهم آورد ( ر.ک پورعزت 1387 ، الف 18-21 و 240 ؛ 1387 ، ب، 456)

واقعیت دنیای امروز خیلی پیچیده تر از این است که که بگوییم نقش اصلی دولت ها در دنیای کنونی خط مشی گذاری عمومی است چرا که در عصری زندگی می کنیم که ظهور و بروز مفاهیم نوین در عرصه مدیریت دولتی درهم تنیدگی عجیبی با پیشرفت سایر علوم خصوصا فن آوری های نوپدید پیدا کرده است. خواسته یا ناخواسته دنیای امروز تحت حاکمیت فن آوری های نوظهور است و همچنین چگونگی عمل سازمان ها و نهادهای دولتی دیگر و تنها دستخوش تصمیمات اشخاص و گروه ها نیست پارادایم حکمرانی فن آوری ها چهره دنیا و همچنین مدل های خط مشی گذاری عمومی را به طرز شگرفی تغییر خواهد داد از این رو جا دارد که سیاسیون ساختار اندیشه خود را نسبت خط مشی گذاری تغییر دهند تعبیر اینکه خط مشی گذاری یعنی اینکه یک کاری را انجام دهیم یا انجام ندهیم دیگر به هیچ وجه معنی و توجیهی ندارد چرا که خط مشی گذار بایستی تنظیمات خط مشی گذاری را به نحوی انجام دهد که فقط خروجی مطلوب و مورد انتظار مردم حاصل آید.

اگر فرض کنیم که خط مشی گذاری عمومی برای کاهش دغدغه ها و مسائل عمومی و اجتماعی طراحی شده است ( توماس دای ، 2013) و به صورت سنتی در طول سالیان گذشته و در همه کشورها به سمت دولت ها گرایش داشته است امروزه این امر به دلیل ظهور پارادایم های جدید در مدیریت دولتی در حال پوست اندازی بزرگ است و آن ظهور سبک جدیدی از حکمرانی با نام حکمرانی دیجیتال ، حکمرانی دیجیتال یک چارچوب برای ایجاد مسئولیت، ایفای نقش و اقتدار تصمیم گیری حاکمیت ها و دولت ها در عصر دیجیتال برای حضوری دیجیتالی است.حکمرانی دیجیتال دقیقا به معنی داشتن وب سایت ها، خدمات کاربردی بر بستر تلفن همراه، شبکه های اجتماعی و سایر محصولات و خدمات اینترنتی نیست. بلکه داشتن یک چارچوب برای حاکمیت دیجیتالی بر اکوسیستم دیجیتالی است که عمده آن اکوسیستم توسط دیگران و بخش خصوصی طراحی ، اداره و مدیریت می شود ( لیزا ولچمن ، 2017 )

در این خصوص مفهومی تحت عنوانفن آوری های مدنی [3]وجود دارد اشاره به آن دسته از فن آوری هایی که ارتباط بین مردم و دولت را به واسطه نرم افزارها و برنامه های کاربردی ، ارتباطی ، تصمیم گیری و تعاملی تقویت می کند آن نرم افزارها و برنامه های کاربردی ، فن آوری های ایجاد شده توسط حاکمیتی ها برای پشتیبانی خودشان هستند که البته می تواند توسط تیم های داوطلبانه ، غیرانتفاعی ، مشاوران و شرکت های خصوصی و همچنین تیم های درون سازمانی نظیر تیم های فاوا ، اداره و مدیریت می شوند. ( بوهنر و همکاران ، 2016 ) اما چیزی که ما در این سند پیشنهادی می خواهیم بحث کنیم مفهوم حکمرانی از منظر فن آوری های مدنی نیست هرچند که سبک مورد نظر (حکمرانی دیجیتال) در تلاقی کامل با این مفهوم است اما در اینجا و بر خلاف گذشته ما به دنبال ارزش های خروجی از این طرح هستیم چیزی که بر بسترهای نوین عمومی ارائه می شود.

بنابراین با توجه به تعریف حکمرانی دیجیتال و تمایز دادن آن با مفهوم فن آوری های مدنی به نکته بسیار مهمی پی می بریم و این که پس از این خالق نرم افزارها و برنامه های کاربردی به عنوان ابزارهای غیرمتمرکز دموکراسی دیگر و تنها دولت و حاکمیت ها نیستند بلکه همان طور که در تعریف حکمرانی دیجیتال به آن اشاره شد این بخش توسط دیگران و بخش خصوصی طراحی ، اداره و مدیریت می شود و هدف اصلی آنها از ارائه این خدمات و محصولات ارزش آفرینی های جدید بر بسترهای ارزش آفرین نوین است.

در چنین ترسیمی از آینده نامعلوم اداره دولت ها یکی از دشوارترین و خطیرترین اموری خواهد شد که ممکن است بشر با آن مواجه شود ! مسئولیت این کار ، سنگین و طاقت فرسا است و پیامدهای هر اقدامی در چارچوب آن ممکن است شکننده و جبران ناپذیر باشد؛ ولی گریز و گزیری نیست. ( پورعزت ، 1396)

اگر باور داشته باشیم که دولت ها باید اداره شوند و حکومت ها باید هدایت شوند تا حتی المقدور بیشترین فواید را عاید ملت ها سازند و منافع ملی را بیشنه کنند ( ر.ک شافریرتز و همکاران ، 2007 ) پس بایستی مدل خط مشی گذاری آنها هم در عصر حکمرانی دیجیتال متفاوت و به روز شود.  از این رو هر مسئله ای که با زندگی بهتر شهروندان ارتباط داشته باشد و به اصلاح به شیوه های حکمرانی و اداره امور مملکت داری مربوط شود در قلمرو این رشته از دانش ، قابل مطالعه و بررسی است به ویژه یکی از مهم ترین مباحث قابل تامل در چارچوب این رشته آن است که چگونه می توان نقشه عامه مردم را در فراگرد حکمرانی پررنگ تر کرد. 

یکی از ملموس ترین و نزدیکترین رخ دادهای این تحول شگرف، بروز و شکل گیری شهر های هوشمند است که سبک سنتی حکمرانی شهری را که تا قبل از این تنها توسط شهرداران و کارمندان شهرداری مدیریت می شد را شکانده و جلوه هایی از سبک جدید حکمرانی دیجیتال شهری را نمایان ساخته است. در چند سال گذشته وعده های بسیار برجسته ای درباره پتانسیل شهرهای هوشمند داده شده است و آینده متصور آن شهرها در گرو کاربست حکمرانی دیجیتال برای توسعه خدمات نوآورانه و دیجیتال فرازمانی و فرامکانی است که به شدت به ارزش مند ترین دارایی شهرها یعنی اطلاعات شهری وابسته است. از این رو این انتظار بر این است که به واسطه این تحول در شرف اتفاق با تقویت نوآوری در فن آوری های گوناگون ، زمینه لازم برای حمایت از نوآوران و ایده پردازان خدمات نوین حاکمیتی در این پیمایش هوشمندانه از این قلمرو ناشناخته ایجاد شود تا بهترین ساختارهای اندیشه حکمرانی دیجیتال و مدل های سیستماتیک مرتبط به کار گرفته شود. این کاربست کمک خواهد کرد تا دو مفهوم نوین در خدمات نوین حکمرانی تحت عناوین حیات بارگی دولت هوشمند[4]و منطقه نوآوری[5] عمیقا درک و عملیاتی گردد.

در یک تعریف کلی از آزمایشگاه حیات بارگی دولت هوشمند می توان گفت آن جا محیطی است متشکل از ذی‏نفعان مختلف شامل:

• عامه مردم؛
• کسب وکارها؛

• ارائه دهندگان فن آوری و راه کارهای فناورانه ( رکن اصلی تحقق حکمرانی دیجیتال)؛
• بخش دولتی تجهیز شده به فن آوری های نوپدید؛ 
• خط مشی گذاران ، اندیشمندان و فرهیختگان میان رشته ای؛

که همگی آنها پس از این می توانند در محیطی آزمایشگاهی ایده ها و راه کارهای خود را یکپارچه و آزمایش نمایند. و همچنین قرار است که آزمایشگاه شرایطی را ایجاد کند که فهم درست ، دقیق و متفاوتی از مسائل ، مشکلات و نیازهای جامعه و مملکت برای مجریان و مشارکت کنندگان آزمایشگاه حاصل آید ورودی های آزمایشگاه کاملا مبتنی بر شواهد است که از دل داده های واقعی و تجزیه و تحلیل های کلان داده ها حاصل آمده است. از این رو انتظار می رود یک روند شناخت درست و تصمیم گیری هوشمندانه بهترین و شایسته ترین ایده‏ها ، نوآوری‏ها و ایجاد ارزش‏های پایدار را برای تمامی ذی‏نفعان ، ذی نفوذان و ذی حقان بر اساس تجربیات زندگی واقعی و عدالت محور ، ایجاد و عملیاتی نمایند.

این بهره جستن از فضای آزمایشگاهی سبب می شود که ایده ها و طرح ها قبل از ورود و اجرا در سطح ملی و سازمانی در یک قیاسی کوچکتر عملیاتی و ایرادات آن شناسایی و اصلاح گردد و پس از آن به محیط واقعی تزریق گردد تا متناسب با تحول اشاره شده در سطوح اداره امور و سبک حکمرانی ها، تصمیم گیری ها تنظیم و سطوح بروکراسی در سطح سازمان ها و نهادهای دولتی و حاکمیتی با نظم نوینی سازمان دهی و مدیریت شود.

در انتها و جمع بندی از بحث مقدماتی به نظر می رسد یک راه حل مناسب برای برون رفت از عارضه ناکارآمدی خط مشی گذاری های عمومی برای مراحل مختلف آن وجود دارد و آن تحقق آزمایشگاه حیات بارگی دولت هوشمند است و انتظار فعلی ما ایجاد چنین سبکی با ساختار اشاره شده و مبتنی بر چارچوبی است که بتواند نکات مهم زیر را در نظر داشته باشد.

• شناسایی عوامل و الزامات شکل گیری رابطه درست فن آوری های دیجیتال و حکمرانی  دیجیتال (کاربرد برای جامعه شناسان و استراتژیست های سازمانی که در حوزه خط مشی گذاری دیجیتال مشغول به کار هستند ) و طرح این سوال که اهداف جوامع و اساسا ایدئولوژی های جوامع چه چیزهایی هستند مثلا اگر ایدئولوژی جامعه ای شاد زیستن است فن آوری های مذکور چگونه این امر را محقق می سازند و یا چه خطراتی در کمین است حال با توجه به چارچوب انتخابی که بیانگر تعامل بین جوامع و      تمامی قطعات آنها با فن آوری های دیجیتال نوین است ، مدل ارتباطات و شیوه تاثیرگذاری به کارگیری فن آوری های دیجیتال نوظهور بر جوامع بایستی مشخص گردند.
• هدف مهم دیگر ، شکل گیری دولت خوب دیجیتال است امروز این واقعیت پرواضح مشهود است که تاثیر خدمات دیجیتال بر جوامع دموکراتیک تا چه حد بالا بوده است شما ساده ترین خدمت را مثلا سرویس ایمیل را در نظر بگیرید که این خدمت در ساختار سیستم های دولتی و حاکمیتی چه تحولی ایجاد کرد. از این رو باید پذیرفت که تاثیر خدمات دیجیتال ابعاد بسیار  وسیعی دارد و هر کدام با دامنه های خاص خود تاثیری حیاتی و کلیدی بر اقتصاد دیجیتال جوامع و ملت ها گذاشته است. اینجا است که دولت ها و حاکمیت ها با  ورود ، دخالت و یا اعمال سیاست های درست بایستی نقش کلیدی خود را در تحقق  ارتباط دقیق و معنی دار مابین فن آوری ها و جوامع دموکراتیک مشخص کنند.

با توجه به ساختار پیچیده فن آوری های نوین و از سمتی فضای دولتی ها در ایجاد قوانین بازدارنده ، توجه به این بخش بسیار پر اهمیت است و جا دارد ابتدا تمامی ابعاد فن آوری های نوظهور معرفی گردند و سپس مواردی که احتمالا دولت ها و اشخاص آنها را ضد سیاست های سنتی و سلایق شخصی خود می دانند هم معرفی گردند و مدلی برای تقابل و تعامل و الزامات هر بخش هم مشخص گردد. امروز مبحث حاکمیت های دیجیتال و فضای سایبری مقوله هایی مهم هستند که دولت ها از حیث مراقبت از ارکان حاکمیت ، قوانین سفت و بازدارنده را اعمال می کنند و هم در برخی موارد شیطنت های ریز و پنهان با هدف مقابله با آن تحرکات مردمی و خودجوش....

هدف آزمایشگاه

هدف از معرفی و تحقق پروژه آزمایشگاه حیات بارگی دولت هوشمند توسعه دانش و راه حل هایی در ساختار مدیریت دولتی و خط مشی گذاری عمومی است که منجر به تحولی ساختاری در سبک های تصمیم گیری و اجرایی ، افزایش و بالا بردن کیفیت تصمیم گیری ها و اجرای بیشتر راهبرد های درست و شایسته ، بهره گیری از ابزارهای نوین و در عین حال مقرون به صرفه شود. در مجموعه آزمایشگاه های حیات بارگی ، بایستی بهترین و نوین ترین مفاهیم امیدوارکننده از سبک های نوین حکمرانی مورد آزمایش و ارزیابی قرار گیرند و مبنایی برای اعمال تنظیمات بیشتر در سطح راه حل ها و برنامه های توسعه ای دولت ها و حاکمیت ها شوند. 

آزمایشگاه حیات بارگی می تواند بر اساس دستورالعمل ها و مدل های مختلفی اداره شود اساسا ساختار مطلوب هم باید چنین باشد در آزمایشگاه نباید یک دستورالعمل و ساختار واحد وجود داشته باشد تا فضای نوآوری آزمایشگاه را تحت تاثیر قرار دهد. در منطقه نوآوری مدل پایه بر اساس نوآوری باز می باشد و تابع چارچوب خاصی هم نیست در نهایت تعامل بین آزمایشگاه حیات بارگی و منطقه نوآوری بایستی فضایی مناسب برای پیاده سازی اقدامات و مفاهیم نوین در شرایط دنیای واقعی با هدف ایجاد راه حل های مؤثر برای بهبود خط مشی گذاری های عمومی را ایجاد کند.

از این رو آزمایشگاه حیات بارگی می تواند به عنوان یک محیط آزمایشگاهی پویا تعریف شود که در آن بتوان نوآوری های پیچیده در سطوح مختلف خط مشی گذاری عمومی را آزمایش کرد. آزمایشگاه حیات بارگی شباهت های زیادی با کابین مجازی خلبان در یک تست میدانی برای خط مشی گذارن دارد و از این فضا حتی می توان برای پرورش استعدادها و افزایش مهارت های دولتمردان و حاکمان استفاده نمود که قبل از ورود به فضای سیاست و قدرت ، مهارت های لازم را در قیاسی کوچک از سازمان خود کسب نمایند.

روش آزمایشگاه حیات بارگی اجرای منظم و هدفمند انواع چرخه های مختلف خط مشی گذاری است که در آن راه حل ها یا سازگار می شوند و یا خروجی نامطلوب یا ناخوش آیندی را ایجاد می کنند. اما انتظار این است در جایی که راه حل های جدید آزمایش می شوند به دلیل وجود اندیشکده های مختلف نظیر اندیشکده میان رشته ای و هم چنین کارگاه های عملیاتی ، چرخه کامل تبدیل ایده اولیه به نمونه اولیه و در نهایت خروجی مطلوب حاصل و مورد آزمایش قرار گیرد. به نظر می رسد این روش منجر به یک ارزیابی دقیق در چارچوب تصمیم گیری های مختلف شود و در نهایت به دلیل رفت و برگشت مکرر از یک چرخه به چرخه دیگر طرح و ایده خام قابلیت ورود به مرحله بالغ سازی را پیدا کرده باشد. 

نقش ها در آزمایشگاه حیات بارگی دولت هوشمند

درک و پذیرش واضح نقش های مختلف در آزمایشگاه حیات بارگی دولت هوشمند ، به ویژه در مجموعه هایی از آن که به دلیل پیچیدگی خواست های ذینفعان ، اهمیت نقش ها کلیدی و بسیار تخصصی می شود ، برای موفقیت آزمایشگاه بسیار مهم است. حداقل چهار نقش اصلی می توان برای آزمایشگاه در نظر گرفت.

• مالکیت آزمایشگاه حیات بارگی که وظیفه رهبری کل مراحل و اقدامات آزمایشگاه را به عهده دارد در حالت ایده آل این نقش بایستی توسط فرهیختگان و اندیشمندان دانشگاهی انجام سکان داری شود.
• ذینفعان آزمایشگاه حیات بارگی شامل گروهی از سازمان ها و شرکت های دولتی و خصوصی هستند که باید در سازماندهی و اجرای امور آزمایشگاه و تجهیز آن مشارکت کنند ، ذینفعان معمولاً در مدیریت راهبردی و عملیاتی آزمایشگاه درگیر خواهند شد. 
• کاربران آزمایشگاه حیات بارگی که در آزمایش حیات بارگی با ارائه راه حل های پیشنهادی نقش ایفا می کنند آنها در مراحل مختلف ضمن ارائه راه کارهای مناسب (ماحصل خروجی اندیشکده ها ) طرح ها و برنامه ها را در کارگاه های آزمایشگاه به آزمایش می گذارند و نتایج را به کمیته های تخصصی ارجاع می دهند. 
• مشتریان (عموم مردم) آزمایشگاه حیات بارگی که ضمن استفاده از نتایج آزمایشگاه وظیفه اصلی بیان مسائل ، مشکلات و نیازها را دارند آنها به نمایندگی افرادی را در ساختارهای آزمایشگاه منصوب خواهند کرد تا نظارت کنند راه حل های پیشنهادی تامین کننده خواست و نیاز آنها می باشد یا خیر؟!

همانطور که در شکل بالا نشان داده شده است یک ساختار کلی چهار نقشی برای آزمایشگاه در نظر گرفته شده است اما هر یک از شرکت کنندگان در پروژه آزمایشگاه حیات بارگی دولت هوشمندممکن است در طول مراحل آزمایشگاهچندین نقش مختلف را بازی کنند. به همین دلیل است که باید نقش ها و مسئولیت های دقیق به طور واضح تعریف شوند تا درک درست و روشنی از ماهیت آزمایشگاه داشته باشیم. به عنوان مثال فهم این که چه کسی ، در چه زمانی و در چه نقشی باید ورودی های آزمایشگاه را تامین کند آیا این کار صرفا بر عهده مشتریان آزمایشگاه است و دیگر عناصر آزمایشگاه نقشی ندارند و یا نباید داشته باشند ، این یک سوال ماهوی است که باید توجه شود تا کلیه ذینفعان ، کاربران و مشتریان مرتبط و مهم را در تمامی مراحل شامل شود حتی اگر جزئی از تیم پروژه نباشند. 

بازیگران مختلف آزمایشگاه می توانند در چرخه کلی آزمایشگاه در چند دسته قرار گیرند ، برای مثال ، ذینفع می تواند مشتری ، مصرف کننده یا کاربر باشد. این امر باید در ابتدای پروژه تعیین و تأیید شود تا اطمینان حاصل شود كه بازیگران بر اساس شایستگی هایشان مورد توجه قرار گرفته شده اند. 

جدول: شرح اقدامات اولیه در شکل گیری آزمایشگاه حیات بارگی    

ویژگی های آزمایشگاه 

اولین ویژگی و یکی از پر اهمیت ترین ویژگی ها ، میزان پذیرش راه حل های آزمایش شده است و این مورد دقیقا به ساختارها و قوانین حاکم بر آزمایشگاه بر می گردد. دقت شود خروجی طرح ها نبایستی در صفحه سنجه افراد و گروه های خاص قرار بگیرد در چنین حالتی آزمایشگاه رسمیت و اعتبار خود را از دست می دهد و تبدیل به خلوتگاه متخصصین سفارش شده می شود که حسب خواست های سیاسی و درون حزبی خود، قوانین و چارچوب های ساختاری آزمایشگاه را برای پذیرش یک راه حل آسان یا دشوار می کنند. از این رو ضمن پذیرش ساختاربندی منعطف آزمایشگاه باید اصول . قوانینی کلی بر آزمایشگاه حاکم باشد تا فضای غصب کرسی ها و نمایندگی های تمامیت خواهان از بین رفته و خروجی نهایی به نفع کل و در جهت منافع ملی کشور باشد. و همچنین هر خروجی مثبت به عنوان یک نمونه عملیاتی خوب و مطلوب در سایر بلوک های آزمایشگاه حیات بارگی مورد استفاده قرار گیرد. 

دومین ویژگی متمایز از روش های اجرایی آزمایشگاه ، ایجاد یک ضرورت برای اطمینان از تعهد مداوم کاری ذینفعان / کاربران / مشتریان است. در حالت ایده آل ، نتایج حاصل از کلیه مراحل باید توسط یک نهاد بی طرف و یک دیده بان بررسی و تصدیق شود. این ویژگی می تواند سبب تقویت تعهدها و دوام کاری شود چرا که غیر از این گروه ها ممکن است حس کنند که خروجی ها مطابق با سلیقه ها و انتظارات آنها نیست و به دلایل مختلف آزمایشگاه را ترک کنند.

بازسازی مدل آزمایشگاه بر اساس نقش ها و ویژگی ها

به منظور بازسازی مدل متناسب با چارچوب های تعریف شده آزمایشگاه ، شایسته است که مراحل کار مرور شوند و نکته بسیار مهم و ضروری این است که تعریف مراحل و ترتیب قرار گرفتن آنها بایستی به صورتی باشد منتهی به اثر بخشی  و کارآمدی سیستم شود لذا و از این رو مهمترین مراحل برای این چرخه به شرح زیر می باشند.

• طراحی تیم متخصصان متشکل از تمامی اعضای مثلث ذی نفعان ، ذی نفوذان و ذی حقان.
• ملاحظه و رصد کلیه تصمیم گیری ها مرتبط با موضوعات مورد بحث.
• ارزیابی و ارزشیابی آنها در قیاس با سایر طرح های موجود.
• تعیین نارسایی ها.
• تدوین خط مشی ها مبتی بر ابزارهای دیجیتال و مدل های نوین و مناسب.
• توسعه ، هدایت در جهت عملیاتی سازی طرح ها و برنامه ها.
• استقرار و عملیاتی سازی طرح و برنامه ها.
• ارزیابی و پیامدسنجی مستمر طرح های اجرا شده به منظور درس آموزی و استفاده مجدد در سایر طرح ها.

معرفی مراحل کاری آزمایشگاه

برنامه ریزی و مدیریت داده ها

این مرحله ، اولین مرحله از مراحل کاری آزمایشگاه می باشد و هدف تصمیم گیری در خصوص شیوه راه اندازی ، تعریف دامنه های کاری و نحوه دسترسی به آنها می باشد. تصمیم گیری ها در این مرحله تا زمانی ادامه می یابد تا یک محیط کامل و با عملکرد عالی از آزمایشگاه حیات بارگی شکل گیرد. شکل زیر ساختار مفهومی مرحله برنامه ریزی را نشان می دهد.

ابزارهای برپایی

همان طور که اشاره شد هدف این مرحله شناسایی دامنه کاری آزمایشگاه و هدف گذاری و شناسای تمامی مشارکت کنندگان داخلی و خارجی است که در ساختار آزمایشگاه بایستی قرار گیرند.

برای این کار ابزارهایی وجود دارد برخی از مهمترین آنها عبارتند از: