چالش‌های سیاست خارجی ایران در دوران دیجیتال
در دهه‌های اخیر، ایران سیاست خارجی خود را بر هژمونی خاص خود و نفوذ منطقه‌ای استوار کرده است. این استراتژی که مبتنی بر قدرت نرم ایدئولوژیک و نفوذ ژئوپلیتیک در کشورهای همسو بوده، باعث گسترش نقش ایران در مناطقی چون عراق، سوریه، لبنان و یمن شده است. اما در حالی که ایران همچنان درگیر منازعات منطقه ای و رقابت‌های ایدئولوژیک است، کشورهای رقیب مانند عربستان سعودی، امارات متحده عربی و ترکیه استراتژی خود را به‌سمت هژمونی فناوری و حکمرانی دیجیتال تغییر داده‌اند.
تغییر معادلات قدرت: از نفوذ مذهبی به تسلط دیجیتال
اما در آنچه که از این فضا، فرصتی برای دیگر کشورهای همسایه و رقیب ما شده است این است که رقابت میان کشورهای منطقه دیگر صرفاً در حوزه‌های نظامی و ایدئولوژیک خلاصه نمی‌شود، بلکه به عرصه دیجیتال و خصوصا حکمرانی از نوع هوش مصنوعی کشیده شده است. عربستان سعودی با پروژه "حکمرانی دیجیتال 2030" و سرمایه‌گذاری‌های عظیم در حوزه هوش مصنوعی، داده‌های کلان و اقتصاد دیجیتال، خود را به قطب فناوری در خاورمیانه تبدیل کرده است. امارات متحده عربی با ایجاد "وزارت هوش مصنوعی" و تبدیل شهر دوبی به قطب فناوری منطقه، جذب استعدادهای بین‌المللی و ایجاد یک اکوسیستم استارتاپی قدرتمند، در حال کسب برتری دیجیتال است. ترکیه نیز با ترکیب توانایی‌های نظامی و دیجیتال، توسعه پهپادهای مجهز به هوش مصنوعی و سرمایه‌گذاری در امنیت سایبری، به‌دنبال افزایش نفوذ خود در سطح جهانی است.
ایران در کجای این رقابت دیجیتال قرار دارد؟
در حالی که کشورهای منطقه در حال تصاحب آینده فناوری و دیجیتالی‌سازی قدرت هستند، سیاست خارجی ایران همچنان تحت تأثیر الگوهای سنتی، دیپلماسی محدود، و تحریم‌های اقتصادی باقی مانده است. عدم سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های دیجیتال، خروج مغزها از کشور، و تداوم نگاه امنیتی به اینترنت و فناوری‌های نوین، باعث شده است که ایران از رقابت جهانی حوزه عقب بماند.
سیاست خارجی ایران: ماندن در گذشته یا حرکت به‌سوی آینده؟
سیاست خارجی ایران با سه رویکرد متفاوت قابل تحلیل است:
- رویکرد موجود (ایدئولوژیک و تقابل) که همچنان بر نفوذ منطقه‌ای و مقاومت در برابر تغییرات جهانی مبتنی بر رویکرد غربی تأکید دارد.
- رویکرد متعادل که بر مدیریت تعاملات بین‌المللی و استفاده گزینشی از فرصت‌های همکاری تمرکز دارد.
- رویکرد متوازن که به دنبال همزمان تقویت دیپلماسی، کاهش وابستگی اقتصادی و ورود به رقابت دیجیتال جهانی است.
سه نگاه به سیاست خارجی ایران در خصوص تقابل، تعادل و توازن | |||
محور مقایسه | دیدگاه چت جی پی تی (رویکرد متوازن) | دیدگاه دیپ سیک (رویکرد متعادل) | دیدگاه سیاست مداران ایران |
تعیین اهداف و منافع ملی | تمرکز بر منافع ملی، امنیت و توسعه اقتصادی بدون وابستگی به ایدئولوژی | اولویت‌بندی امنیت، سیاست و اقتصاد با شناسایی زمینه‌های همکاری احتمالی | تمرکز بر رویکرد ایدئولوژیک و امنیتی، با نگاه خاص خود به منافع ملی |
دیپلماسی | دیپلماسی فعال با هدف رفع تحریم‌ها و حفظ منافع ایران | دیپلماسی چندجانبه برای کاهش تنش و بهبود تصویر ایران | دیپلماسی با کشورهای دوست، تاکید بر مقاومت و عدم تعامل مستقیم با غرب از مسیری که غرب خواستار آن است |
تعادل بین مقاومت و تعامل | عدم تقابل همیشگی، اما مذاکره از موضع قدرت | حفظ استقلال جمهوری اسلامی و باز کردن فضای تعامل در صورت لزوم | تأکید بر مقاومت و پایندی به ارزش ها |
اقتصاد داخلی | اقتصاد مقاومتی، کاهش وابستگی به دلار و توسعه فناوری داخلی | کاهش وابستگی به نفت و استفاده از فرصت‌های سرمایه‌گذاری خارجی | اقتصاد دولتی، وابستگی به نفت و مشکلات ناشی از تحریم‌ها |
مدیریت افکار عمومی | بهبود چهره ایران در رسانه‌های بین‌المللی و ایجاد دیپلماسی عمومی | شفاف‌سازی سیاست‌ها برای جلب حمایت داخلی و اجتناب از افراط‌گرایی | تلاش در جهت شفافیت سیاست‌ها و نگاه های کنترلی |
همکاری منطقه‌ای | تقویت روابط با کشورهای منطقه برای کاهش فشارهای غرب | ایجاد اتحادهای استراتژیک در منطقه برای کاهش تنش | تلاش در جهت حل تشنج پیش آمده با برخی کشورهای منطقه نظیر عربستان و تمایل به اتحاد استراتژیک با چین و روسیه |
مذاکره و تعامل با آمریکا | مذاکره مرحله‌ای با حفظ استقلال و عدم دادن امتیازات حیاتی | ارزیابی مستمر شرایط و تنظیم سیاست‌ها بر اساس تغییرات جهانی | رد مذاکره مستقیم حسب مدل دستوری و دیکته ای، تأکید بر رویکرد تقابلی و حفظ سیاست‌های برد-برد |
نتیجه‌گیری از سه رویکرد سیاست خارجی ایران
رویکرد متوازن
این رویکرد بر واقع‌گرایی استراتژیک و انعطاف‌پذیری سیاسی تأکید دارد. در این چارچوب:
- مذاکره از موضع قدرت به‌عنوان یک ابزار دیپلماتیک برای رفع تحریم‌ها و کاهش فشارهای بین‌المللی به کار گرفته می‌شود، بدون آنکه از اصول حاکمیتی ایران چشم‌پوشی شود.
- کاهش وابستگی اقتصادی به نفت و تلاش برای ایجاد یک اقتصاد مقاومتی مدرن، کشور را در برابر شوک‌های خارجی مقاوم‌تر می‌کند.
- بهبود روابط منطقه‌ای با کشورهای عربی و همسایگان، عاملی کلیدی در کاهش فشارهای آمریکا و غرب خواهد بود و به ثبات بلندمدت در خاورمیانه کمک می‌کند.
- دیپلماسی عمومی و رسانه‌ای به شکل حرفه‌ای‌تری برای ترمیم چهره ایران در سطح بین‌المللی به کار گرفته خواهد شد.
رویکرد متعادل
این رویکرد بر مدیریت اختلافات و ایجاد فرصت‌های تعامل مشروط تمرکز دارد. در این نگاه:
- تعامل دیپلماتیک چندجانبه به‌عنوان راهکاری برای کاهش تنش‌های خارجی پیشنهاد می‌شود، اما بدون اتکا یا وابستگی به هیچ قدرت خارجی.
- استقلال سیاسی ایران حفظ می‌شود، اما تعامل هوشمندانه و گزینشی با غرب و آمریکا در صورت تأمین منافع ملی، قابل قبول خواهد بود.
- اقتصاد ایران به سمت کاهش وابستگی به نفت و گسترش سرمایه‌گذاری خارجی هدایت می‌شود، که می‌تواند باعث افزایش رشد اقتصادی و اشتغال شود.
- اتحادهای منطقه‌ای استراتژیک شکل می‌گیرد تا ایران در معادلات بین‌المللی جایگاه قدرتمندتری داشته باشد.
رویکرد موجود
این رویکرد همچنان به ایدئولوژی‌محوری و سیاست‌های کنونی متعهد مانده است که ممکن است پیامدهای منفی زیر را در پی داشته است:
- تشدید تحریم‌ها و محدودیت‌های مالی بین‌المللی بیشتر در ماه های پیش رو، که منجر به تضعیف بیشتر اقتصاد داخلی و افزایش تورم شود؛
- وابستگی شدید به منابع نفتی و عدم سرمایه‌گذاری در حوزه‌های جایگزین، که اقتصاد ایران را در برابر تکانه‌های بین‌المللی آسیب‌پذیرتر کرده است؛
- کاهش توان چانه‌زنی در مذاکرات جهانی؛
- عدم انعطاف‌پذیری در سیاست خارجی و دیپلماسی تقابلی، که فرصت‌های بالقوه برای کاهش فشارهای اقتصادی و سیاسی را از بین برده است.
جمع‌بندی:
برای خروج از وضعیت فعلی، سیاست خارجی ایران نیاز به تعدیل در استراتژی‌ها دارد. نه انفعال و سازش مطلق، نه تقابل بی‌پایان، بلکه رویکردی عقلایی با حفظ منافع ملی و ارزش ها، دیپلماتیک و پویا که همزمان قدرت داخلی را تقویت کند، وابستگی‌ها را کاهش دهد و فرصت‌های تعامل سازنده را افزایش دهد، می‌تواند بهترین راهکار برای پیشبرد منافع ملی باشد.
مهدی عرب زاده یکتا / خط مشی گذار حوزه تحول و حکمرانی دیجیتال
13 اسفند 1403
دیدگاه خود را بنویسید