مقدمه:
در عصر حاضر، اقتصاد دیجیتال به‌عنوان یکی از ستون‌های اصلی توسعه در کشورهای پیشرفته مطرح است. این مفهوم به اندازه‌ای اهمیت یافته که بسیاری از دولت‌ها، صنایع و حتی کسب‌وکارهای کوچک، استراتژی‌های خود را با محوریت دیجیتال‌سازی و تحول دیجیتال پایه‌ریزی کرده‌اند. اما آیا همه کشورها، به‌ویژه کشورهایی که زیرساخت‌های سنتی اقتصادی آن‌ها هنوز بر پایه حمایت‌های دولتی و استفاده از روش‌های مرسوم رشد قرار دارد، قادر به ورود به این دنیای جدید هستند؟

برای پاسخ به این سوال، می‌توان اقتصاد دیجیتال را به ساختار یک نارگیل تشبیه کرد که در ادامه این تشبیه به‌صورت کامل توضیح داده شده است:

اگر اقتصاد دیجیتال را به ساختار یک نارگیل تشبیه کنیم:

  • لایه اول (بخش دیجیتال) مانند شیرابه یا مایع درون نارگیل است. این مایع داخل نارگیل بخش اساسی و پایه‌ای آن را تشکیل می‌دهد، درست مانند زیرساخت‌های فناوری اطلاعات و ارتباطات که هسته‌ی اصلی اقتصاد دیجیتال را شکل می‌دهند. اگر این شیرابه درون نارگیل نباشد یا کیفیت مطلوبی نداشته باشد، تمام ساختار نارگیل بی‌ارزش می‌شود، زیرا این مایع هم نشان‌دهنده سلامت کلی نارگیل است و هم اساس شکل‌گیری لایه‌های بعدی.
  • لایه دوم (اقتصاد دیجیتال) مثل گوشت سفید و خوراکی نارگیل است. این بخش به‌طور مستقیم از شیرابه داخل نارگیل تغذیه می‌کند و از آن رشد می‌یابد. به این معنا که اگر شیرابه (زیرساخت‌های لایه اول) به اندازه کافی غنی و مناسب نباشد، گوشت نارگیل هم ناقص، خشک یا بی‌مزه خواهد شد. گوشت سفید نارگیل هم در نهایت پایه‌ای برای رشد و محافظت از کل ساختار نارگیل است، مثل بخش‌هایی که در اقتصاد دیجیتال از زیرساخت‌های فناوری بهره می‌برند (مثل خدمات دیجیتال و کسب‌وکارهای پلتفرمی).
  • لایه سوم (اقتصاد دیجیتالی شده) مانند پوست سخت بیرونی نارگیل است. این پوست محافظتی است که تمام ساختار داخلی نارگیل را محافظت می‌کند و بدون آن، نارگیل نمی‌تواند در محیط‌های مختلف دوام بیاورد. در عین حال، این لایه نهایی است که شکل و فرم نهایی یک نارگیل را به وجود می‌آورد و دسترسی به آن نیازمند فراهم بودن شرایط و تقویت لایه‌های داخلی‌تر است.

حالا اگر درخت نارگیل (در این مقاله منظور صنعت ایران) نتواند به اندازه کافی آب و مواد مغذی دریافت کند (منظور سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌ها، حمایت حاکمیتی و توسعه دانش فنی)، شیرابه‌ای تولید نمی‌شود، یا شیرابه موجود بسیار کم و بی‌کیفیت خواهد بود (عدم توسعه مناسب لایه اول). در نتیجه، گوشت نارگیل هم رشد نمی‌کند (اقتصاد دیجیتال ناقص شکل می‌گیرد و خدمات و کسب‌وکارهای دیجیتال به خوبی توسعه نمی‌یابند). در نهایت، بدون گوشت و مایع مناسب، نه تنها پوست سختی شکل نمی‌گیرد، بلکه حتی اگر پوست خارجی هم به‌طور مصنوعی ایجاد شود، آن نارگیل عملاً تهی و بدون ارزش است (اقتصاد دیجیتالی شده در ایران به‌صورت ناقص یا صوری پیاده می‌شود).

بنابراین، تلاش برای ساختن یک پوست نارگیل (اقتصاد دیجیتالی شده) بدون اطمینان از رشد صحیح و سالم مایع و گوشت درونی آن، نتیجه‌ای جز یک ساختار توخالی و بی‌ارزش نخواهد داشت.

وضعیت فعلی ایران در قیاس با جهان:

در گذشته، دولت و حاکمیت ایران از درخت صنعت کشور به روش‌های سنتی مراقبت می‌کرد.

  •  آبیاری و کوددهی به مثابه حمایت مالی، تسهیلات ارزان‌قیمت و انرژی ارزان
  •  حفاظت از باد و طوفان به مثابه ایجاد قوانین و مقررات حمایتی
  • مبارزه با آفات به مثابه مداخله دولتی و کنترل بازار

 از جمله اقدامات حمایتی بودند که این درخت به رشد بی‌دردسر و سریع کمک می‌کردند، اما این درخت با تغییرات نوین سازگار نشده و نتوانسته است با اکوسیستم‌های جدید سازگار شود.

اکوسیستم‌های نوین (اقتصاد دیجیتال، انقلاب صنعتی چهارم و تحولات دیجیتال) نیازمند شرایط زیستی و آب و هوای متفاوتی هستند. درخت‌هایی که در این اکوسیستم‌ها رشد می‌کنند

  • ریشه‌های عمیق‌تر و قوی‌تر (پایه‌ها و زیرساخت های دیجیتال قوی)
  •  سازگاری با کم‌آبی (کاهش اتکا به منابع سنتی و در عوض بهره گیری از منابع متخصص میان رشته ای) 
  • مقاومت در برابر طوفان‌های شدید (انعطاف‌پذیری ، نوآوری و فهم درست پایداری) 

در مقابل، کشورهای توسعه‌یافته به جای استفاده از روش‌های قدیمی، سرمایه‌گذاری خود را در موارد زیر متمرکز کرده‌اند:

  • ایجاد خاک مناسب (زیرساخت‌های دیجیتال): ایجاد بسترهایی مانند شبکه‌های 5G، مراکز داده پیشرفته و زیرساخت‌های ابری.
  • آموزش و اصلاح ژنتیکی بذر (توانمندسازی نیروی کار): توسعه نیروی انسانی با مهارت‌های دیجیتال جدید.
  • استفاده از روش‌های نوین آبیاری (نوآوری‌های دیجیتال): بهره‌برداری از نوآوری‌های دیجیتال برای رشد سریع‌تر و کارآمدتر.

مشکلات اقتصاد دیجیتال ایران چیست؟ پاسخ را بایستی در هوشمندسازی صنایع جستجوکرد ؟!

در ایران، دولت به‌جای کاشت بذرهای جدید (نوآوری‌های دیجیتال) و ایجاد خاک مناسب (زیرساخت‌های فناوری)، تلاش کرده است با الگو گرفتن از ظاهر کشورهای پیشرفته، هوشمندسازی صنایع را آغاز کند. اما این هوشمندسازی مانند چسباندن برگ‌های مصنوعی به درخت نارگیل است که ریشه‌هایش هنوز ضعیف و ناتوان از جذب مواد مغذی جدید است.

توصیه‌هایی برای بهبود وضعیت ایران:

۱. توصیه به دولت (حاکمیت):

  • توسعه زیرساخت‌های دیجیتال: دولت باید بر توسعه زیرساخت‌های دیجیتال مانند شبکه‌های ارتباطی پیشرفته، سیستم‌های امنیتی و بسترهای ابری تمرکز کند.
  • توسعه روابط بین‌المللی: همکاری‌های بین‌المللی در حوزه تحقیق و توسعه فناوری‌های نوین به بهبود کیفیت اکوسیستم‌های دیجیتال کشور کمک خواهد کرد.

۲. توصیه به صنایع:

  • سرمایه‌گذاری در نوآوری‌های دیجیتال: صنایع باید منابع خود را به سمت تحقیق و توسعه فناوری‌های نوین هدایت کنند.
  • آموزش کارکنان: توانمندسازی نیروی انسانی برای مقابله با چالش‌های دیجیتال ضروری است.

۳. توصیه به بخش خصوصی:

  • تشویق به کارآفرینی دیجیتال: استارتاپ‌ها و کسب‌وکارهای دیجیتال باید از حمایت‌های دولتی بهره‌مند شده و فضای رقابتی و سالمی برای رشد و نوآوری در کشور ایجاد شود.
  • شبکه‌سازی و همکاری‌های بین‌المللی: بخش خصوصی با برقراری روابط بین‌المللی می‌تواند از تجربیات کشورهای دیگر استفاده کرده و به رشد سریع‌تر دست یابد.

در نهایت، برای رسیدن به یک اکوسیستم دیجیتال قوی و پایدار، کشور نیازمند ایجاد زیرساخت‌های محکم، تربیت نیروی انسانی متخصص و تدوین خط مشی های جامع دیجیتال برای حمایت از درخت نارگیل اقتصاد دیجیتال است. تنها در این صورت می‌توان انتظار داشت که ایران از اقتصاد دیجیتال بهره‌برداری کامل کند و در اکوسیستم‌های نوین جهانی جایگاهی مناسب به‌دست آورد.

مهدی عرب زاده یکتا

17 مهر ماه 1403

دست نوشته ای به مناسبت سخنرانی در کنفرانس اقتصاد دیجیتال (دانشگاه شهید بهشتی)